Staatsieportretten van koning-stadhouder Willem III
In de vestibule van Paleis Het Loo hing, tot de sluiting in 2018, een groot portret van de bouwheer van het paleis, koning-stadhouder Willem III (1650-1702, afb. 1). Hij is hierop zittend weergegeven als koning van Engeland in de kleding die hij droeg bij zijn kroning in Londen op 23 februari 1689: een blauwfluwelen, met hermelijn gevoerde kroningsmantel, een bijpassende nauwsluitende jas, een wit satijnen kniebroek en de gouden keten van de Orde van de Kousenband met de geëmailleerde hanger van St. Joris en de draak. In zijn hand houdt hij de scepter, op een tafel naast hem zijn de Engelse kroon en de Rijksappel te zien. Een dergelijk portret, waarop de persoon met alle tekenen van zijn waardigheid is afgebeeld, wordt een staatsieportret genoemd. Het was bedoeld om de vorst te vertegenwoordigen in (semi-) officiële ruimtes.
Afb.1: Jean Henri Brandon Willem III prins van Oranje, koning van Engeland, ca. 1690 Paleis Het Loo, Apeldoorn, bruikleen van de Koninklijke Verzamelingen
Staatsieportretten worden doorgaans door de hofschilder gemaakt. In het geval van Willem III en zijn vrouw Mary II Stuart (1662-1695) was dat Sir Godfrey Kneller (1646-1723). Hij kon de koning naar het leven schilderen, want het is bekend dat deze in maart 1690 in Kensington Palace voor Kneller heeft geposeerd. We kunnen daarom wel aannemen dat het portret redelijk goed lijkt. Knellers staatsieportret is overigens een nogal stijf schilderij, waarop de koning staand ten voeten uit is weergegeven. Dit portret is vaak gekopieerd, zowel door Kneller zelf als door andere schilders. Op Het Loo hing een versie hiervan in de schilderijengalerij, vervaardigd door de overigens vrij onbekende L. Hauduroy (afb. 2).
Afb. 2: L. Hauduroy naar sir Godfrey Kneller Willem III prins van Oranje, koning van Engeland, ca. 1690 Paleis Het Loo, Apeldoorn, bruikleen van de Koninklijke Verzamelingen
Het portret in de vestibule van Het Loo is gebaseerd op het portrettype van Kneller. Het werd omstreeks 1690/’91 gemaakt door Jean Henri Brandon (ca. 1660-1714). Deze gevluchte Hugenoot woonde weliswaar in Utrecht, maar werkte vooral in Den Haag. Hier kreeg hij zijn opleiding bij de plafond- en decoratieschilder Theodorus van der Schuer en in 1694 werd hij lid van de Haagse Schildersconfrerie Pictura. Het lijkt mij waarschijnlijk dat Brandon in Den Haag kennis heeft gemaakt met Daniel Marot (1661-1723), de succesvolle binnenhuisarchitect, die de in Frankrijk zo populaire Lodewijk XIV-stijl naar de Nederlandse smaak vertaalde. Hij was de grote man die de interieurs en de tuinen van Paleis Het Loo ontwierp. Mogelijk introduceerde Marot de portretschilder Brandon bij deze gelegenheid aan het hof. In 1697 werkten Marot en Brandon nogmaals samen en wel aan de Trêveszaal op het Binnenhof. Hier prijkt op de schoorsteen een vrijwel identiek portret van Willem III als het onze. In de muurvlakken zijn portretten van de stadhouders uit het Huis van Oranje aangebracht. Het zijn kopieën naar oudere portretten waar Brandon een elegante ‘twist’ aan heeft gegeven door het zogenaamde contrapost toe te passen. Dat wil zeggen dat het hoofd naar de ene kant is gedraaid en het lichaam naar de andere. Zo zijn de stoere stadhouders verworden tot elegante, bijna 18de-eeuwse heren. Hetzelfde trucje heeft Brandon ook in het zittende portret van Willem III toegepast. Dit maakt het een voor die tijd modern werk. Vrijwel identieke exemplaren van Brandons portret van Willem III bevinden zich in de Fraeylemaborg in Slochteren en in de National Portrait Gallery in Londen.
Afb.3: Pieter van Gunst naar Jean Henri Brandon, 1694 Willem III prins van Oranje, koning van Engeland Paleis Het Loo, Apeldoorn, bruikleen van de Geschiedkundige Vereniging Oranje-Nassau
Het waren niet alleen schilders die zich met het maken van staatsieportretten bezighielden. Ook prentmakers zagen hier een markt in. Een mooi voorbeeld zijn de prenten die de Amsterdamse graveur Pieter van Gunst (ca. 1659-na 1731) naar Brandons portretten van Willem III en Mary maakte (afb. 3). Het zijn mooie grote prenten, ongeveer 70 x 60 cm. De koning-stadhouder is geplaatst in een krans van laurierbladeren, Oranjetakken, lelies, rozen en distels, die symbool staan voor het Huis van Oranje, Frankrijk, Engeland en Schotland. In de hoeken zijn tenslotte de vier elementen van het Engelse koninklijke wapen aangebracht. Voor wie nog niet begrepen heeft dat het hier om een portret van de koning van Engeland gaat, is zijn naam op een banderolle aan de onderkant te lezen. De prent draagt, behalve de namen van Brandon en Van Gunst ook die van de uitgever Arnout Leers en de mededeling dat de prent in 1694 in Den Haag is uitgegeven, met ‘privilege’. Er rustte dus een octrooi op, gedurende welke periode het niet was toegestaan er kopieën van te maken. Prenten zijn natuurlijk veel minder kostbaar dan schilderijen, omdat het geen unieke kunstwerken zijn en omdat papier en inkt eenvoudige materialen zijn. De prenten van Van Gunst laten zien dat men echter ook voor een bescheiden bedrag een fraai en representatief portret kon verwerven.
Marieke Spliethoff, oud-conservator Paleis Het Loo Nationaal Museum, oktober 2020
Weetjes van Marieke Spliethoff
Drs. M.E. (Marieke) Spliethoff
Dit weetje is exclusief voor Stichting Koninklijk Apeldoorn geschreven door Drs. Marieke Spliethoff, oud-conservator van Paleis Het Loo.
