Oude bekenden
Op 22 december 1894 gaf de toen 14-jarige koningin Wilhelmina een bijzondere audiëntie. Zij ontving een kamerheer van de Duitse keizer Wilhelm II die haar een Kerstgeschenk kwam aanbieden. Het viel mee. ‘Het bestond niet uit soldaten, waar we bang voor waren, maar uit een prachtig portret van WIllem de Zwijger, voorgesteld als jonge man’, schreef zij aan haar gouvernante Miss Saxton Winter, die met kerstverlof in Engeland verbleef. Dit is te lezen in Wilhelmina’s correspondentie met Miss Winter, die in 2012 door mijn oud-collega Renny van Heuven-van Nes is gepubliceerd.
Afb. 1: Kopie naar Anthonie Mor van Dashorst, ca. 1894, Portret van prins Willem van Oranje, 1555. Paleis Het Loo (bruikleen Koninklijke Verzamelingen, Den Haag)
Het portret is een mooie, speciaal vervaardigde kopie naar het portret van Willem van Oranje dat zich in de Staatliche Museen, Schloss Wilhelshöhe in Kassel bevindt en dat in 1555 geschilderd werd door Anthonis Mor van Dashorst (1519-1575). Het portret toont de prins (1533-1584) als knappe jonge man op 22–jarige leeftijd. Hij is weergegeven in een pronkharnas met ingeëtste en vergulde decoraties en een veldheersstaf in de hand. De Orde van het Gulden Vlies, de hoogste onderscheiding van het Habsburgse Rijk, ontbreekt echter nog. Pas een jaar later zou de prins hierin worden opgenomen. Zijn moment van glorie had hij echter al gehad. Bij de troonsafstand van keizer Karel V had hij naast deze en zijn opvolger Philips II op het podium onder het baldakijn gestaan en had de oude keizer op de schouder van de prins van Oranje geleund. Deze gebeurtenis is niet alleen door de 16de-eeuwse graveur Frans Hogenberg in beeld gebracht, maar ook door J.H. Isings die een onvergetelijke schoolplaat aan dit onderwerp wijdde (1927). Niet lang daarna begonnen echter de moeilijkheden met koning Philips II, die zouden leiden tot de Tachtigjarige Oorlog.
Het cadeau van de Kaiser viel bij de jonge Wilhelmina bijzonder in de smaak en zij heeft het schilderij altijd in haar nabijheid gehouden. Op Het Loo kreeg het een plaats in de theesalon (de Oude Eetzaal in de museale opstelling), waar de koningin kleinere gezelschappen ontving. In de museale opstelling verhuisde het portret naar de Schilderijengalerij. Kennelijk maakte het koningin Wilhelmina niet veel uit of een schilderij een origineel of een latere kopie was. Het was, zeker in de hier besproken gevallen, de voorstelling die telde. Willem van Oranje behoorde, samen met Koning-stadhouder Willem III, tot de voorouders, die zij bewonderde. Hun portretten waren dan ook in haar werkkamer te vinden, waar zij zich omringd had met lichtende voorbeelden uit het verleden.
Afb.2: Onbekende kunstenaar, monogrammist A.P.. 19de/20ste-eeuw, Miniatuurportret van Juliana van Stolberg, 1574. Paleis Het Loo Nationaal Museum, Apeldoorn
Na de dood van Wilhelmina in 1962 werd in een lade van haar bureau (ook in de werkkamer natuurlijk) nog een portret van een voorouder aangetroffen. Het was een portretminiatuur van Juliana van Stolberg, de moeder van Willem de Zwijger (1506-1580). Zoals bekend noemden koningin Wilhelmina en prins Hendrik hun enige dochter naar deze voormoeder. De reden hiervoor wordt in Eenzaam maar niet alleen uit de doeken gedaan: ’[…] Juliana van Stolberg heeft haar gehele leven die lijn doorgetrokken [nl om de stem van haar geweten te volgen] en deze haar kinderen ingeprent, diep in hun hart. Zij is voor vele van haar tijdgenoten een voorbeeld van hogere wijsheid en innerlijke sterkte geweest.’ Verderop in haar autobiografie vertelt Wilhelmina ook nog hoe de geschiedenis van Juliana van Stolberg weer in haar gedachten kwam, toen zij een oude vriendin, die na een afwezigheid van enkele jaren weer in Den Haag was teruggekeerd en in de Juliana van Stolberglaan kwam te wonen, bezocht. ‘[…] Ik herinnerde mij toen weer duidelijk wat moeder mij over haar gezegd had in de tijd toen wij onze lange gesprekken voerden over de invloedrijke persoonlijkheden die hun stempel hadden gezet op hun tijd en voor mijn geest zag ik weer al hetgeen de moeder van de Vader des Vaderlands voor de zaak des Vaderlands gedaan heeft’.
Ook in dit geval was het miniatuur een 19de- of zelfs vroeg 20ste-eeuwse kopie naar een portret uit de 16de eeuw. Alleen is in dit geval het originele portret verloren gegaan, mogelijk bij de grote brand van de Dillenburg in 1756. Kopieën ervan bevinden zich onder andere op Schloss Stolberg in Duitsland en in Het Prinsenhof in Delft. Over de herkomst van dit portretje van Juliana van Stolberg is niets bekend. Ik durf echter de veronderstelling aan dat iemand het de koningin cadeau gedaan heeft na de geboorte van prinses Juliana in 1909.
Miniaturen, zoals dit van Juliana van Stolberg, zijn in grote getale gemaakt. Zij worden ‘kermisminiaturen’ genoemd, omdat ze veelal op jaarmarkten te koop werden aangeboden. Het zijn altijd kopieën naar portretten van bekende personen, zoals Napoleon, Marie Antoinette, Lady Hamilton en vele anderen. Het portret werd d.m.v. een fotografisch procedé heel dun op een ivoren plaatje afgedrukt, waarna dit met waterverf werd opgewerkt. Zo was een goede gelijkenis gegarandeerd. De makers ervan zijn onbekend, al draagt het miniatuur van Juliana het monogram van een ons onbekende A.P. Alle kermisminiaturen zijn gevat in identieke ivoren lijstjes, die gemaakt zijn van pianotoetsen. Hierdoor zijn zij altijd herkenbaar en als groep te onderscheiden.
Koningin Wilhelmina voelde dat zij in een lange traditie van Oranjes stond. De vele voorouderportretten, waarmee zij zich omringde, zijn hier een uiting van. Of de portretten van haar oude bekenden nu originele portretten dan wel kopieën van later datum waren, was voor haar dan ook minder belangrijk.
Marieke Spliethoff, oud-conservator Paleis Het Loo Nationaal Museum, oktober 2019
Weetjes van Marieke Spliethoff
Drs. M.E. (Marieke) Spliethoff
Dit weetje is exclusief voor Stichting Koninklijk Apeldoorn geschreven door Drs. Marieke Spliethoff, oud-conservator van Paleis Het Loo.
