Sophia Hedwig, een vrouw van formaat
Er is een schilderij in de verzamelingen van Paleis Het Loo dat de bezoekers mogelijk de wenkbrauwen zal doen fronsen: Ik doel op het portret van Sophia Hedwig van Brunswijk-Wolffenbuttel (1592-1642), de vrouw van de Friese stadhouder Ernst Casimir (1573-1632), die in 1621 door Paulus Moreelse werd geportretteerd met een ontblote borst. Voor het geval men mocht denken dat het in hofkringen gewoon was zich op een dergelijke onkiese manier te laten portretteren, is de gravin in fantasiekleding gestoken die vage associaties met het Midden-Oosten oproept. In dit geval dient deze uitdossing, en in het bijzonder het merkwaardige hoofddeksel, ertoe om aan te geven dat dit tafereel de realiteit te boven gaat en dat we hier te maken hebben met een symbolische voorstelling. Sophia Hedwig is hier namelijk uitgebeeld als de verpersoonlijking van de Caritas, het Bijbelse begrip moeder- of naastenliefde, dat een van de Christelijke hoofddeugden vormt. In dit geval is de moederliefde het onderwerp van het schilderij, de ontblote borst laat de gravin zien als zogende moeder en zij wordt omringd door haar drie op dat moment in leven zijnde kinderen: Hendrik Casimir I (linksachter in het blauw, 1612-1640), Maurits (als baby linksvoor, 1619-1628) en Willem Frederik (rechts, 1613-1664). De laatste reikt zijn moeder een schaal met vruchten aan, sinds de Renaissance het symbool van vruchtbaarheid en overvloed. Willem Frederik is door zijn huwelijk met prinses Albertina Agnes van Oranje, de directe stamvader van onze huidige koninklijke familie.
Afb.1: Sophia Hedwig van Brunswijk-Wolffenbuttel, vrouw van de Friese stadhouder graaf Ernst Casimir van Nassau-Dietz, als Caritas, symbool van de moederliefde. Door Paulus Moreelse, 1621. Paleis Het Loo Nationaal Museum, Apeldoorn.
Toch bevat dit schilderij een inconsequentie: Rechtsachter in de deuropening staat een in eigentijdse kleding gestoken vrouw met een baby op de arm. Dit is de min met het jongste kind van Sophia Hedwig, het prinsesje Elisabeth Friso (1620-1628). De realiteit is dus dat niet Sophia Hedwig zelf haar kinderen zoogde, maar dit aan een min voor overliet.
Iets anders dat opvalt in dit schilderij is het weinig ‘knappe’ uiterlijk van Sophia Hedwig. Laten we eens kijken wie deze gravin nu eigenlijk was. Sophia Hedwig was een van de dochters van hertog Heinrich Julius van Brunswijk-Wolffenbuttel en prinses Elizabeth van Denemarken. Zo beschikte Sophia Hedwig over uitstekende relaties: de Engelse koningin Anna van Denemarken, vrouw van koning Jacobus I, was haar tante en de latere Winterkoningin Elizabeth Stuart was haar volle nicht. Dit maakte dat Sophia Hedwig een aantrekkelijke partij was, al moest zij het niet hebben van een knap gezichtje. Zij leerde haar toekomstige echtgenoot graaf Ernst Casimir in 1606 kennen, toen deze als luitenant-generaal van de troepen van de hertog van Brunswijk zijn opwachting aan diens hof maakte. Het jaar daarop werd het huwelijk tussen de 33-jarige graaf en de 15-jarige Sophia Hedwig gesloten. Over de relatie tussen beide echtelieden is niets bekend, maar uit het feit dat roddels ontbreken, zou opgemaakt kunnen worden dat deze goed was.
Het huwelijk was in ieder geval goed voor het internationale aanzien van het Huis (Oranje-)Nassau. Telkens wanneer er belangrijke gasten kwamen, werd Sophia Hedwig opgetrommeld. Toen haar nicht Elizabeth Stuart na haar huwelijk in 1613 op weg naar Heidelberg door de Republiek reisde, was Sophia Hedwig daar om haar te vergezellen. En in 1621 toen dezelfde Elizabeth als ballinge in Den Haag neerstreek, was Sophia Hedwig er weer om haar te verwelkomen. Dankzij Sophia Hedwig won het stadhouderlijk hof aan glans en aanzien.
Afb.2: Sophia Hedwig van Brunswijk-Wolffenbuttel, vrouw van de Friese stadhouder Ernst Casimir, op oudere leeftijd. Door Wybrand de Geest, ca. 1630. Paleis Het Loo Nationaal Museum, Apeldoorn (bruikleen van de Geschiedkundige Vereniging Oranje-Nassau)
Sophia Hedwig begon haar getrouwde leven als vrouw van Ernst Casimir van Nassau-Dietz in Arnhem, waar haar man als luitenant-gouverneur van Gelderland resideerde. Kort daarop volgde zijn benoeming tot gouverneur van Utrecht, waarna het paar naar Utrecht verhuisde. Hier heeft zij ongetwijfeld de schilder Paulus Moreelse ontmoet, die haar in 1621 zo ‘onbeschaamd’ zou portretteren. Na de dood in 1620 van Ernst Casimirs broer Willem Lodewijk, de stadhouder van Friesland, volgde de verhuizing naar Leeuwarden, aangezien Ernst Casimir zijn kinderloze broer in die functie opvolgde. Tot zijn dood in 1632 verbleef Sophia Hedwig voornamelijk in Leeuwarden.
Na de dood van Ernst Casimir in 1632 vestigde Sophia Hedwig zich in Dietz, waar zij het regentschap uit naam van haar zoon waarnam. Hier kwam zij terecht in de ellende die de Dertigjarige Oorlog met zich mee bracht. Meerdere keren organiseerde zij het gewapend verzet tegen vijandelijke troepen, waarbij zij niet schroomde ook zelf de wapens ter hand te nemen, bood zij bedreigde burgers onderdak in haar (middeleeuwse) kasteel en organiseerde zij voedselhulp. Zij was een echte landsmoeder, die veel voor de bevolking van het graafschap Dietz heeft gedaan. De Dietzer historicus Robert Heck, die uitgebreid over haar heeft gepubliceerd, gaf in 1923 de volgende karakteromschrijving van haar: ‘eine mannliche Seele wohnte in dieser Frau’.
Ter herinnering aan haar bevindt zich in het stadje Dietz een muurschildering (in de open lucht) van haar, die in 1935 werd gereconstrueerd naar een origineel uit 1635. Als tekst staat hier onder meer te lezen: ‘Kamen dero Unterthanen in Kriegsnoth/ und konnten nicht in ihren Heusern und Dörfern / bleiben / Ach wie gnadig hat IFG (Ihre Fürstliche Genade) alle mit Weib / Kindern/ Vieh /und Nahrung / in dero Schloss aufgenommen und wie eine Gluckhenn (kloek) unter dero FLügel bedecket’. Sophia Hedwig is neergezet met haar mantel wijd uitgespreid, waaronder de bevolking symbolisch bescherming kan vinden.
Op latere leeftijd werd Sophia Hedwig zeer zwaarlijvig, zoals te zien is op het portret dat de Friese hofschilder Wybrand de Geest omstreeks 1630 van haar maakte. Een klein exemplaar hiervan is op Het Loo te zien, de levensgrote versie hangt in het Koninklijk Paleis Amsterdam. Het toont Sophia Hedwig in haar volle omvang: zowel letterlijk als figuurlijk was zij een vrouw van formaat!
Marieke Spliethoff, oud-conservator Paleis Het Loo Nationaal Museum, april 2021
Weetjes van Marieke Spliethoff
Drs. M.E. (Marieke) Spliethoff
Dit weetje is exclusief voor Stichting Koninklijk Apeldoorn geschreven door Drs. Marieke Spliethoff, oud-conservator van Paleis Het Loo.
