De artistieke talenten van Koningin Emma
Wie aan koningin Emma (1858-1934) denkt, zal niet direct haar artistieke prestaties voor ogen krijgen. Eerder denken wij aan het jonge prinsesje uit het Duitse vorstendom Waldeck-Pyrmont dat op 20-jarige leeftijd haar lot verbond aan de ruim 40 jaar oudere koning Willem III der Nederlanden. Koningin Emma wordt wel de redster van het Oranjehuis genoemd, niet alleen omdat zij in 1880 de moeder werd van koningin Wilhelmina, maar ook omdat zij de slechte reputatie, die het koningshuis tijdens de regering van koning Willem III had opgelopen, wist te herstellen. Zij deed dit door tijdens het regentschap dat zij tijdens de minderjarigheid voor Wilhelmina waarnam, haar taken nauwgezet en punctueel uit te oefenen, maar ook door haar dochter een strikte en doelgerichte, maar tegelijkertijd liefdevolle opvoeding te geven, die haar in staat stelde op 18-jarige leeftijd de regering zelfstandig op zich te nemen. Met veel gevoel voor public relations vertoonde zij zich met de jonge koningin in het openbaar, waardoor deze zich een plaats in de harten van de Nederlanders kon veroveren.
Na Wilhelmina’s inhuldiging in 1898 en vooral na haar huwelijk met hertog Hendrik van Mecklenburg-Schwerin in 1901, speelde Emma’s leven zich op de achtergrond af, afwisselend op Paleis Lange Voorhout in Den Haag, waar zij de winters doorbracht en op Paleis Soestdijk, waar zij de zomermaanden verbleef. In deze jaren wijdde zij zich aan goede doelen, met name aan de tuberculosebestrijding en was een liefhebbende grootmoeder voor haar enige kleindochter Juliana. Zij werd wel ‘de liefste oude dame van Europa’ genoemd.
Eindelijk had Emma ook weer tijd voor haar liefhebberijen, zoals tekenen en borduren. Al op jonge leeftijd had zij in Arolsen in het kader van haar opvoeding teken- en schilderlessen gekregen. Wie haar leraar of lerares is geweest, is niet bekend. Mogelijk was dit de in Arolsen verblijvende Engelse kunstenares Eleanor Bell, die een reeks jeugdportretten van Emma en haar zusters heeft gemaakt.
Afb.1: Satijnen kussen door koningin Emma geborduurd met bloemen, ranken en arabesken, ca. 1910 Paleis Het Loo Nationaal Museum, Apeldoorn
Op de tentoonstelling Penseelprinsessen die in 2012 op Het Loo te zien was werd onder meer aandacht besteed aan de artistieke activiteiten van diverse vorstinnen en prinsessen uit het Huis Oranje-Nassau. Van koningin Emma konden we een paar beschilderde kastdeuren uit haar meisjeskamer in Arolsen en een beschilderd tafeltje in de vorm van een klaverblad uit de collectie van Paleis Het Loo laten zien, alsmede enkele schetsboeken. Bijzonder aantrekkelijk waren ook de delen van het door Emma met bloemen en vogels beschilderde servies dat nog in haar ouderlijk huis wordt bewaard. Al deze schilder- en tekenwerken zijn technisch goed en met een gevoel voor elegantie uitgevoerd.
Op latere leeftijd verwisselde Emma penseel en tekenstift voor de borduurnaald, met dien verstande dat zij de ontwerpen voor haar borduurwerken altijd zelf vervaardigde. Op Paleis het Loo worden twee satijnen kussens bewaard, die zij geborduurd heeft met een patroon van bloemen, bladeren en arabesken in zachte tinten roze, rood en groen (afb. 1). De kussens zijn afgewerkt met lichtblauw fluweel en gouddraad en lagen altijd op de halbank, die op de overloop van de staatsietrap op Het Loo stond.
Voor prinses Juliana borduurde zij twee linnen kinderboekjes. Het ene gaf zij met Kerstmis 1909 aan haar kleindochtertje en toont dierfiguren in de applicatie techniek. Het andere was het verjaarscadeau voor Juliana’s eerste verjaardag in april 1910 en is versierd met geborduurde kinderfiguurtjes in de stijl van Henriette Willebeek le Mair. Beide boekjes worden in de Koninklijke Verzamelingen bewaard.
Afb. 2: Koningin Emma met een borduurwerk
Zwart en rood op papier, 39 x 29,5 cm
Door Jan Veth, gesigneerd en gedateerd 1912 (links onder)
Paleis Het Loo Nationaal Museum, Apeldoorn
In 1912 liet koningin Emma zich door Jan Veth (1864-1925) portretteren terwijl zij aan het borduren was (afb. 2). Dit intieme portret was bestemd voor haar secretaris Jhr S.M.S. de Ranitz, als dank voor zijn bemoeienissen met het tot stand komen van het sanatorium Oranje Nassau’s Oord in Renkum. Omstreeks 1970 kon deze pastel verworven worden door de Geschiedkundige Vereniging Oranje- Nassau en maakt thans deel uit van de verzamelingen op Het Loo. Een studie voor dit intieme portret, op iets groter formaat, hield de kunstenaar zelf en werd in 1962 door zijn erven aan het Rijksmuseum Amsterdam geschonken.
In de tijd zelf was het al bekend dat Emma graag handwerkte. Niet alleen was zij van 1879-1934 beschermvrouwe van de Algemene Nederlandse Vrouwenvereniging Tesselschade-Arbeid Adelt, waar dames door middel van fraaie handwerken een bescheiden bedrag konden bijverdienen, maar ook waren er diverse foto’s van de koningin-moeder in omloop, die haar met een naai- of borduurwerk op schoot tonen (afb.3).
Afb.3: Koningin Emma met een handwerk in haar salon in Paleis Lange Voorhout, Den Haag Foto, 1906 Koninklijke Verzamelingen
Nu wij in deze tijd van lockdown en zelfisolatie meer aan huis zijn gebonden en daar onze bezigheden moeten zien te vinden, is het leuk om te zien dat ook de Oranjes, wanneer zij thuis zijn, zich aan hun liefhebberijen wijden.
Marieke Spliethoff, oud-conservator Paleis Het Loo Nationaal Museum, januari 2021